آغاز سال از نگاهِ مردم شناسان

" مردم شناسان را عقیده بر این است که محاسبه ی آغاز سال، در میانِ قوم ها و گروه های کهن، از دوران کشاورزی، همراه با مرحله ای از آغاز کشت یا برداشت بوده و بدین جهت است که آغازِ سال نو در بیشتر کشورها و آیین ها در نخستین روزهای پاییز، زمستان و بهار می باشد. " 

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز

محاسبه ی فصل ها

" انسان از نخستین سال های زندگی اجتماعی، زمانی که از راه شکار و گردآوری خوراک های گیاهی روزگار می گذراند، متوجه بازگشت و تکرار برخی از رویدادهای طبیعی، یعنی تکرار فصل ها شد. زمان یخ بندان ها، موسم شکوفه ها، هنگام جفت گیری پرندگان و چرندگان را از یکدیگر جدا کرد. نیاز به محاسبه در دوران کشاورزی، یعنی نیاز به دانستنِ زمان کاشت و برداشت؛ فصل بندی و تقویم دهقانی و زراعی را به وجود آورد. نخستین محاسبه ی فصل ها، بی گمان، در همه ی جامعه ها، با گردش ماه، که تغییر آن آسان تر دیده می شد، صورت گرفت. و بالاخره به دلیلِ نارسایی ها و ناهماهنگی هایی که تقویم قمری با تقویم دهقانی داشت، محاسبه و تنظیم تقویم بر اساس گردش خورشید صورت گرفت. " 

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز

تکنولوژی صنعتی و برگزاری جشن ها

" رسانه های گروهی و وسیله های پر شتابِ رفت و آمد بین شهرها و تآبادی ها، به ناگزیر در بسیاری از زمینه ها و نیز در برگزاری جشن ها یکنواختی و یکسانی را موجب می شود. هنگامی که صفحه ی تلویزیون "سفره ی هفت سین" را در تهران و در یک برنامه ی رسمی نشان می دهد، خواه و ناخواه بر فراهم آوری ِ "سفره ی هفت سینِ" شهر های دور و نزدیک اثر می گذارد و یکسانی و یکنواختی را- به ویژه در فرهنگِ غیر مادی- گسترش می دهد."*

* "برای نمونه، همه ی شهرهای ایران برای "سفره ی هفت سین"، درجست و جوی ماهی قرمز هستند. چون در تلویزیون، ماهی قرمز بر سر "سفره ی هفت سین" نشان داده شده است؛ در حالی که در برخی از آبادی ها ماهی قرمز نیست، در سندهای کهن رنگ ماهی مشخص نشده است."

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز

کبیسه

" واژه ی کبیسه معرب واژه ی سریانی کبیشتا و به معنی پر و افزوده می باشد. "

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز

آغاز سال

  " در ایران کهن، آغاز سال در آغاز بهار ( اعتدال بهاری ) بوده؛ ولی به علت کوتاهی در محاسبه ی کبیسه، دگرگونی در آن پیدا شد. زمانی آغاز سال، اول تابستان ( انقلاب صیفی ) و ماه تیر بود و در دوره ای چنان که ابوریحان بیرونی آورده است، سال با اول تابستان ولی با نام فروردین آغاز می شد و در نتیجه اعتدال بهاری در اول دی ماه بود. زمانی نیز آغاز سال در اول زمستان ( انقلاب شتوی ) و دی ماه و هنگامی آغاز سال در اول پاییز (اعتدال پاییزی) مهر ماه بود و در دوره ای، سال ثابت ( بهیزکی ) در ایران از نوزده حمل ( نوزده فروردین ) آغاز می شد. و سرانجام با رواج گاهشماری جلالی، آغاز سال بر اعتدال بهاری و آغاز فروردین استوار ماند و گاهشماری قمری یا مهی یا هلالی که بعد از اسلام در ایران رواج یافت، امروز بیشتر جنبه ی دینی دارد. " 

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز

فصل ها

" از کهن ترین دوران سال ایرانی به دو فصل یا دو بخش، تابستان دوماهه و زمستان ده ماهه ( که ریشه ی هند و اروپایی دارد) و زمانی به دو فصل، تابستان هفت ماهه و زمستان پنج ماهه ( که ریشه ی ایرانی دارد) تقسیم می شد؛ و بنابر برخی نظرها، جشن سده در صدمین روز زمستان ِ پنج ماهه ( یعنی دهم بهمن ) برگزار می شد؛ و نیز زمانی تابستان و زمستان هر یک شش ماه بود. و هنگامی سال شش فصل داشت و هر فصل را گاه ( در پهلوی گاس ) می نامند و در پایان هر گاه جشنی پنج روزه می گرفتند به نام گاهان بار، که زردشتیان آن را برگزار می کنند. و سرانجام از زمانی کهن ( شاید کهن ترین زمان )، تقسیم بندی سال را به چهار فصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان داریم و گاهشماری امروزمان بر این پایه است. " 

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز

نام روزها

" بنا بر گاهشماری ایران پیش از اسلام، همه ی ماه ها سی روز است - به جای روزهای هفته - هر یک از سی روز ِ ماه، نامی معین دارد. و روزهای ماه - مانند روزهای هفته در گاهشماری کهنِ اروپایی* - نام ستارگان و ایزدان را دارند، که به ترتیب عبارت است از: 

روز نخست هر ماه: اورمزد، ۲: بهمن، ۳:اردیبهشت، ۴: شهریور، ۵: سپندارمذ، ۶: خورداد، ۷: اَمرداد، ۸: دی به آذر، ۹: آذر، ۱۰: آبان، ۱۱: خور، ۱۲: ماه، ۱۳: تیر، ۱۴: گوش ( گئوش)، ۱۵: دی به مهر، ۱۶: مهر، ۱۷: سروش، ۱۸: رشن، ۱۹: فروردین، ۲۰: ورهرام، ۲۱: رام، ۲۲: باد، ۲۳: دی به دین، ۲۴: دین، ۲۵: اِرد، ۲۶: اشتاد، ۲۷: آسمان، ۲۸: زامیاد، ۲۹: مانتره سپند، ۳۰: انارام.

و نام ۱۲ ماه نیز در میان سی نام روزها است و در هر ماه که نام روز با نام ماه یکی بود، آن روز را جشن می گرفتند. بدین ترتیب جشن های دوازده گانه ی سال عبارت بودند از: فروردینگان ( ۱۹ فروردین ماه)، اردیبهشتگان (۳ اردیبهشت ماه)، خوردادگان ( ۶ خردادماه)، تیرگان ( ۱۳ تیرماه)، امردادگان( ۷ اَمرداد ماه)، شهریورگان (۴ شهریورماه)، مهرگان ( ۱۶ مهرماه)، آبانگان ( ۱۰ آبان ماه)، آذرگان ( ۹ آذرماه)، دیگان ( ۸ و ۱۵ و ۲۳ دی ماه**)، بهمنگان، بهمنجه ( ۲ بهمن ماه)، سپندارمذگان ( ۵ اسفند ماه)...

گاهشماری دینی زردشتیان که در هر ماه، چهار روزش نابُر*** است و نباید گوسفند کشت و نه گوشت خورد، بر پایه ی محاسبه ی نام های سی روز ماه است و هنوز زردشتیان - به ویژه در یزد - به آن عمل می کنند.

*" ریشه ی واژگانی روزهای هفته در زبان های اروپایی از نام ستارگان و ایزدان است: یکشنبه ( از نام خورشیدت Sunday )، دوشنبه ( ماه Monday در انگلیسی و lundi در فرانسه)، سه شنبه ( بهرام یا مریخ Mars, mardi)، چهارشنبه ( تیر یا عطارد mercur, mercredi)، پنج شنبه ( برجیس یا مشتری Jupiter, jeudi)، جمعه ( ناهید یا زهره Venus, vendredi)، شنبه ( کیوان یا زحل saturne, samedi)."

**" دی نام خداوند است و در این ماه، سه روز به نام دی است و روز اول اورمزد نیز نام خدا است. در ایران پیش از اسلام در ماه دی چهار روز را جشن می گرفتند ( اول، هشتم، پانزدم و بیست و سوم)."

***" روزهای نابُر و پرهیز عبارت است از بهمن(دوم)، ماه(دوازدهم)، گوش(چهاردهم) و رام( بیست و یکم)."

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز

گاهشماری و جشن ها

" مردم شناسان بر این باورند که پیدایش گاهشماری و به یاد سپردن فصل ها، بایستی با آغاز دوران کشاورزی همراه باشد، زیرا جامعه ی کشاورز، به ناگزیر، برای ماندن در یک سرزمین، نیازمند شناختن و دانستن زمان مناسب ِ کاشتن و پاس داشتن و برداشتن بود. و از این رو است که بسیاری از جشن ها و آیین های کهن با زمان کاشتن یا برداشتن فرآورده های کشاورزی پیوند دارد. 

کهن ترین گاهشماری ها قمری است، چه زمان دگرگونی های هلال اول ماه، ماه تمام و هلال پایان ماه، برای مردم بیشتر محسوس بود.برای هر یک از این مرحله ها، به ویژه " ماه نو و ماه تمام "* آیین هایی برگزار می کردند که هنوز برخی از آن ها برجاست. "

*" این باور در بین عامه هست که پس از دیدن ماه نو، باید به آب، آینه، زر و ... نگاه کرد( محرم به زر، صفر به آینه)، در هنگام سفر نباید به ماه نو نگاه کرد.  در جنوب فرانسه این باور هست که درخت را باید روزهایی برید که ماه تمام است وگرنه چوب آن از داخل می پوسد."

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز

پیوند جشن ها و آیین های کهن با اسطوره های دینی

" زمان آغاز و انگیزه ی برگزاری و ماندگاری ِ بسیاری از جشن ها و آیین های کهن روشن نیست... با گذشت سده ها و هزاره ها و نیز دگرگونی ها و تحولی که در شیوه ی برگزاری به وجود آمده است و می آید، هاله ای از باور و حرمت عامیانه - رسمی و غیر رسمی - جشن ها را در بر گرفته و به آن ها رنگ و سیمای اسطوره ای، که از نیاکان به ارث رسیده، بخشیده است؛ و اسطوره های های پیدایش در همه ی جامعه ها، زمینه ی اعتقادی و دینی دارد. 

در گروه ها و جامعه های ایتدایی، جشن ها خود نوعی آداب و مناسک دینی است و برای خوشنودی نیروهای ماوراءالطبیعه و در پیرامون توتم قبیله برگزار می شود."

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز

جشن ها و آیین های محلی و منطقه ای

" در بسیاری از شهرها و آبادی ها، به مناسبت ها و انگیزه هایی چون درو، برداشت خرمن، انگورچینی، آغاز زمان ماهیگیری، تقسیم آب و ... یا رویدادهای دینی و دیگر انگیزه ها و مناسبت ها، آیین ها و جشن هایی برگزار می شود که ویژه ی منطقه و محلی معین است و در شهرها و آبادی های دیگر دیده نمی شود.* "

* در پژوهش های مردم شناسی ، این گونه آیین های محلی گردآوری می شود.

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز