مطالب مرتبط: اهداف شعوبیه از خلق روایات جعلی. شعوبیه و بازسازی تاریخ سیاسی ایران. نوروز در روایات اسلامی و نقش شعوبیه
" بعید نیست که هخامنشیان نوروز را در آغاز اعتدال طبیعی ِ بهاری جشن می گرفتند و این جشن بهاری میان اکثر اقوام و ملت ها به صُوَر گوناگون رایج بوده، به ویژه میان ایرانیان - و ایرانیان زرتشتی نیز به صورت سنت ملی به آن تداوم بخشیده اند، نه یک عید مذهبی که جنبه ی دینی داشته و زرتشت آن را ابداع کرده بود. هیچ مدرک مورد قبولی نه در مورد زرتشتی بودن هخامنشیان در دست است و نه هیچ اشاره ای به رواج جشن نوروز. اما در مورد مهرگان مستنداتی قابل اشاره است... و اگر بخواهیم به نقش بزرگترین جشن و جشن سال نو هخامنشی اشاره کنیم، با توجه به مدارک که آن ها هم به قدر متیقّن مسأله را اثبات نمی کنند، جشن سال نو در آغاز اعتدال پاییزی و میترکان (مهرگان) بوده است. اما مدارک بعدی، به ویژه در دوران اسلامی، حاکی از آن است که مراسم دو جشن بهاری و پاییزی، یا نوروزو و مهرگان، به ویژه در رد و بدل کردن هدایاو دادخواهی ها از شاهنشاه، و مراسم ضیافت و شادخواری و رقص و موسیقی و عشرت جویی در هر دو جشن برقرار بوده است.
در دوران ساسانیان، آن هم در اواخر این شاهنشاهی است که به طور قابل پذیرشی از نوروز و مراسم آن، به ویژه بر اثر ترجمه های مورخان اسلامی از نوشته های پهلوی و شروح آنان و نیز متن های متأخر پهلوی که پس از اسلام تا سده ی چهارم هجری قمری نوشته شده، و به ویژه آثار مکتوب پازند از مَزْدَیَسْنان، با نوروز و اهمیت و مراسم و قدمت آن آشنا می شویم و آن چه که مسلم است چنین سنتی شگرف و پر دامنه و سرشار از بار فرهنگی و اجتماعی که در عصر ساسانیان رواج داشت، نمی توانسته از نو آوری ها و ابداعات آنان باشد. چنین سنت هایی، بی گمان دارای سوابق ممتدی در تاریخ ملی یک قوم متمدن و با فرهنگ ِ غنی چون ایرانیان بوده است. "
" ماه مهر و مهرگان، در جامعه ی کشاورزی، فصل و زمان برداشت، انباشتن فراورده ها، پرداختن خراج و مالیات، اندوختن نیازمندی های زمستانی و گرمی بازارهای موسمی بوده که هنوز - هرچند نه به نام مهرگان - برگزار می شود.
و نیز با تحول و دگرگونی ای که با گذشت سده ها و هزاره ها در برگزاری جشن و آیین ها - مانند همه ی پدیده ها و زمینه های فرهنگی - روی داده و می دهد، جشن مهرگان تنها به این عنوان که نام روز با نام ماه یکی است برگزار نمی شود، بلکه بیشتر داستان و اسطوره ی قیام کاوه آهنگر در برابر بیدادگری های ضحاک است که یادمان این جشن نمادین می باشد.
بی گمان، باور و اعتقاد به ایزد مهر و آیین های مهری ( میترایی ) که پیش از زردشت، در هند و ایران وجود داشته، به ماه مهر و جشن مهرگان، سیمای دینی بیشتری افزوده بود. "
مطالب مرتبط: جشن های باستانی و اسطوره ای. جشن مهرگان. جشن مهرگان در زمان حاضر.
" در دو سده ی اخیر از برگزاری جشن مهرگان، آگاهی در دست نیست. جشن و آیین مهرگان، از نظر زمانی نیز با تغییر تقویم، در سال ۱۳۰۴ هجری شمسی، تغییر کرد. بدین معنی که ۵ روز " پنجه= خمسه " (که پس از ۱۲ ماه سی روزه برای رسیدن به ۳۶۵ می آمد) حذف و ۶ ماه اول سال ۳۱ روز گردید. از آن پس، در بسی از تقویم ها، مهرگان، به جای ۱۶ مهر در ۱۰ مهر آمده، یعنی در صد و نود و ششمین روز سال بر اساس تقویم پیشین.
در ماهنامه ها و هفته نامه های ادبی و اجتماعی سده ی اخیر، مهرگان حضور دارد. بدین معنی که مقاله، پژوهش، شعر، به مناسبت مهر و مهرگان- به ویژه در نشریه هایی که در ماه مهر منتشر می شود- کم نیست.
دکتر بهرام فره وشی از برگزاری مهرگان، به عنوان جشنی خانوادگی، در بین زردشتیان یزد و کرمان خبر می دهد.
جشن آغاز سال تحصیلی دانشگاه تهران، که در نیمه ی اول مهر ماه است، در برخی از سال ها در دهم یا شانزدهم مهر ( مهرگان ) برگزار می شد.
زمان برگزاری آیین قالی شویان در مشهد اردهال را جلال آل احمد، با مهرگان هم پیوند می داند. "
مطالب مرتبط: جشن های باستانی و اسطوره ای. جشن مهرگان. ماه مهر و مهرگان
" جشن مهرگان را نه در شمار جشن های دوازده گانه ی بیش و کم فراموش شده ای چون فروردینگان و اردیبهشت گان و ... باید دانست و نه چون نوروز که در همه ی ایران همگانی است و نه چون سده که در یک شهر برگزار شود، بلکه مهرگان جشنی است که تنها نزد دانشی مردان و نویسندگان و شاعران همچنان برجاست. از این رو در کنار جشن های کهن ِ امروزین می آید...
... از بین جشن های دوازده گانه، تا آنجا که سندها و کتاب های تاریخی گواه است، در دوره های پس از اسلام، تنها جشن مهرگان است که رسمی و شکوهمند برگزار می گردید.
افزون بر یکی بودن نام - روز مهر از ماه مهر - مناسبت های دیگری را نیز برای برگزاری این جشن بر می شمرند که معروف ترین آن، قیام کاوه آهنگر و پیروزی بر ضحاک و به پادشاهی نشستن فریدون است. "
مطالب مرتبط: جشن های باستانی و اسطوره ای.جشن مهرگان در زمان حاضر. ماه مهر و مهرگان
" از دوران های کهن، جشن ها همراه با اسطوره ها و افسانه هایی درباره ی پیدایش آن ها، بر جای مانده است، چون نوروز، تیرگان، مهرگان، یلدا و سده. این جشن ها بی گمان در آغاز برای یادآوری فصل ها و تنظیم برنامه های کشاورزی بوده است و با گذشت زمان، مناسبت ها و داستان های دیگر به آن افزوده شده است. "