سه روند ‌تأثیر گذار در عرصه ی تمدن

" کلّ تمدن انسان را که نگاه می کنیم، می توانیم سه روند را ببینیم که پیوسته در حال فعالیت و تأثیرگذاری در عرصه ی تمدن اند. نخستین روند عبارت است از شریک شدن تدریجی اقوام در همه ی دستاوردهای انسانی، تا به جایی برسیم که این دستاوردها، مثل ایده ی خانواده که میان همه ی اقوام مشترک است، به همه ی بشریت تعلق گیرد. دومین روند عبارت است از پیشرفت هایی که یکایک تمدن ها هر کدام به نوبه ی خود در زمینه ی توانایی انسان در استفاده از انرژی و مهار جهان پیرامون خود کرده اند تا به تدریج نیروی ماشین جایگزین نیروی جانوران اهلی و دست های خالی انسان شود. سومین روند عبارت از توالی شکل های مختلف دینی و هنرس و فلسفی است، که هر کدام به نوبه ی خود به غنای فرهنگی جهان کمک کرده، سپس جای خود را به شکل تازه ای می دهند که با شکل پیشین متفاوت است و قابل مقایسه با آن نیست. "

آدمیان و سرزمین ها

مشترکات ادیان مختلف

" با نگاهی به ادیان گوناگونی که میان اقوام جهان رایج اند، می بینیم بعضی عقاید، میان همه ی اقوام جهان دیده می شوند. می توان عقیده ای را انتخاب و ردّ آن را در زمان پیگیری کرد و نشان داد چگونه قومی آن عقیده را از قوم دیگری به عاریت گرفته است.

 - بعضی عقاید بنیادی اند و میان همه ی ادیان بزرگ جهان مشترک، مثل عقیده به دعا، عقیده به قربانی و عقیده به روزه. در همه ی این ادیان، نیایش باید در مکان ویژه ای انجام شود و در همه ی این ادیان، افراد خاصی به نام کشیش، یا واعظ و یا درمانگر وجود دارند. این افراد به شیوه های مختلفی به این مقام رسیده اند، مثلاً از طریق آموزش یا از طریق تجربه هایی نظیر خلسه یا خواب نما شدن و یا به دلیل آن که خودشان از یک بیماریِ سخت، جان به در برده اند.

- یکی از رفتارهای مذهبی که از گذشته های دور به جا مانده و به روزگار ما رسیده است، استفاده از آب متبرک برای مقاصد ویژه ای است، مثلاً برای تطهیر اشیا، برای دور کردن شر، یا برای تبرک یا تطهیر شخصی که می خواهد دعا کند یا دعایش را تمام کرده است. دانشوران معتقدند بسیاری از اقوام مختلف جهان، خود دارای این طرز تفکر بوده اند.

 

- رابطه ی میان والدین و فرزندان از عقایدی است که در تار و پود بسیاری از ادیان تنیده شده است و همیشه پا بر جاست، به طوری که هر پیامبری که ظهور کرده و کوشیده است به دین کهنه ای جان تازه ای ببخشد، این رابطه را به شیوه ی تازه ای تبیین کرده است.

- در بسیاری از دعاها، خداوند با نام "پدر" مورد خطاب قرار می گیرد. اما برعکس در بالی که زندگی به صورت دایره ای مجسم می شود، مردم هنگام دعا از ارواح نیاکان و حتی خدایان به منزله ی فرزندان زندگان یاد می کنند.

 

- عقیده ی قربانی یعنی فداکردن چیزی به منظور نزدیک شدن به جهان ماوراءالطبیعه نیز عقیده ای بسیار قدیمی است. قربانی ممکن است چیزی کاملاً مادی مثل یک مرغ یا یک گاومیش باشد و در بعضی نقاط جهان ممکن است حتی یک انسان باشد. یا شخصی ممکن است همه ی زندگی خود را فدا کند، از خانواده و همه ی آسایش های زندگی معمولی دست بکشد و تمام وجود خود را وقف خدمت به خدای خویش کند. یا این که قربانی ممکن است چیز پیش پا افتاده ای باشد، مثلاً مدت کوتاهی روزه بگیرند، یا چند سکه در بشقاب جمع آوری اعانه بیندازند. اما در همه ی این صورت های مختلف، همان ذهنیت مشترک به چشم می خورد. " 

آدمیان و سرزمین ها

ادیان بزرگ

" ادیانی که به "ادیان بزرگ" مشهور اند، نظریاتی درباره ی انسان ابراز داشته اند که برای بسیاری از اقوام جهان قابل درک و قابل قبول اند. این ادیان در زمره ی ادیانی هستند که نسبت به همه ی موجودات انسانی با آزادمنشی برخورد می کنند. همراه با گسترش ‌جهانی ِ ادیان بزرگ، ادیان کوچکی که متعلق به یک قبیله یا یک قوم بوده اند، به ادیان بزرگ تر تسلیم شده اند. این ادیان بزرگ تر به مردمِ بیشتری امکان می دهند تا خدای مشترکی را بپرستند و به او خدمت کنند. از همین بُعدِ گستردگی می توان اصطلاح "ادیان بزرگ" را به کار برد... دلیل این که گروه های کوچک ِ اقوام ابتدایی می توانند از دین قبیله ی خود دست بکشند و به یک دین جهانگیر بپیوندند، این است که آنها نیز انسان اند و آنها نیز کوشیده اند میان خود و عالم، رابطه ی مذهبی برقرار کنند، و به عقاید مشترکی مثل تقدس آب و آتش، لزوم دعا و قربانی و پیشکشی رسیده اند. اما علاوه بر همه ی این ها، با پذیرفتن یک دین جهانگیر، احساس می کنند که نه فقط با اهالی دهکده و افراد قبیله ی خود، بلکه با همه ی انسان ها برادرند. "

آدمیان و سرزمین ها

رابطه ی اعتقادات کهن و نو

" بسیاری از اعتقادات کهن می توانند در پشت اعتقادات نوتر دوام آورند و به همین دلیل است که یک دین در سرزمین های مختلف، رنگ های گوناگون می گیرد. "

سیاوشان

آغاز سال

  " در ایران کهن، آغاز سال در آغاز بهار ( اعتدال بهاری ) بوده؛ ولی به علت کوتاهی در محاسبه ی کبیسه، دگرگونی در آن پیدا شد. زمانی آغاز سال، اول تابستان ( انقلاب صیفی ) و ماه تیر بود و در دوره ای چنان که ابوریحان بیرونی آورده است، سال با اول تابستان ولی با نام فروردین آغاز می شد و در نتیجه اعتدال بهاری در اول دی ماه بود. زمانی نیز آغاز سال در اول زمستان ( انقلاب شتوی ) و دی ماه و هنگامی آغاز سال در اول پاییز (اعتدال پاییزی) مهر ماه بود و در دوره ای، سال ثابت ( بهیزکی ) در ایران از نوزده حمل ( نوزده فروردین ) آغاز می شد. و سرانجام با رواج گاهشماری جلالی، آغاز سال بر اعتدال بهاری و آغاز فروردین استوار ماند و گاهشماری قمری یا مهی یا هلالی که بعد از اسلام در ایران رواج یافت، امروز بیشتر جنبه ی دینی دارد. " 

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز

پیوند جشن ها و آیین های کهن با اسطوره های دینی

" زمان آغاز و انگیزه ی برگزاری و ماندگاری ِ بسیاری از جشن ها و آیین های کهن روشن نیست... با گذشت سده ها و هزاره ها و نیز دگرگونی ها و تحولی که در شیوه ی برگزاری به وجود آمده است و می آید، هاله ای از باور و حرمت عامیانه - رسمی و غیر رسمی - جشن ها را در بر گرفته و به آن ها رنگ و سیمای اسطوره ای، که از نیاکان به ارث رسیده، بخشیده است؛ و اسطوره های های پیدایش در همه ی جامعه ها، زمینه ی اعتقادی و دینی دارد. 

در گروه ها و جامعه های ایتدایی، جشن ها خود نوعی آداب و مناسک دینی است و برای خوشنودی نیروهای ماوراءالطبیعه و در پیرامون توتم قبیله برگزار می شود."

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز

جشن ها و آیین های محلی و منطقه ای

" در بسیاری از شهرها و آبادی ها، به مناسبت ها و انگیزه هایی چون درو، برداشت خرمن، انگورچینی، آغاز زمان ماهیگیری، تقسیم آب و ... یا رویدادهای دینی و دیگر انگیزه ها و مناسبت ها، آیین ها و جشن هایی برگزار می شود که ویژه ی منطقه و محلی معین است و در شهرها و آبادی های دیگر دیده نمی شود.* "

* در پژوهش های مردم شناسی ، این گونه آیین های محلی گردآوری می شود.

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز

جشن و شادمانی

" جشن ها و آیین های کهن ایران، تا آن جا که آگاهی داریم، همه با شادمانی و سرور همراه است؛ تا جایی که در آیین و کیش زردشتی گریستن بر مردگان " ناشایست " است و کسی که بر مردگان گریه کند، در روز بازپسین، بادافراه ِ *سخت دارد. یگانه مورد سوگواری کهنی که سراغ داریم، " سوگ سیاوش" است که تا سده ی چهارم هجری در بخارا برگزار می شده است. "

* ( اَ ) جزا، کیفر، بدی.

. آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز