" قوی قیریلقان قلعه ( قلعه ی گلّه دَران ) یکی از مهم ترین آثاری است که تاکنون در خوارزم کشف شده است، زیرا نه تنها یکی از مهم ترین مراکز فرهنگی و معماریِ خوارزم در طول دوره ای نسبتاً دراز (دست کم هشتصد سال) است، بلکه شواهد گوناگونی از حیات اجتماعی (دین، نجوم، بافت شهری) را در خود نهفته است...
...قوی قیریلقان قلعه دارای آثاری از سیاوشان است؛ این مرکز دارای استودان* هایی است که آن ها را سیاوشانی نام می دهیم، زیرا ارتباط آن ها با توتم اسپ آشکار است. این استودان ها در اصیل ترین شکل از همین قلعه کشف شده اند و از جنس سفال هستند. استودان به شکل پیکر انسانی نشسته ساخته شده که کلاهی با گوش اسپ (اسب) دارد؛ حتی گوش های اصلی هم به شکل گوش اسپ، نزدیک است. در واقع استودان نشانه ای است از بازگشت شخص به اصل خویش که اسپ بوده است. آن چه تأیید می کند که این استودان ها متعلق به آیین سیاوش و در مرحله ای است که او اسپ بوده است، استودان های بعدی ِ متعلق به همین منطقه است که اگرچه آثار آیین های جدیدتر بر روی آن ها دیده می شود، اما صحنه ی سوگواری بر سیاوش (سیاوشان) بر روی آن ها ترسیم شده است. همین صحنه ها را بعد ها بر دیگر آثار باستانی منطقه می توان دید...
...تردیدی نیست که این قلعه در طول زمانی دراز مورد استفاده ی مردم منطقه ی خوارزم بوده است. چیزی که در مورد آن احتمال بسیار اندکی وجود دارد، مسکون بودنِ قلعه است. بیش از هر چیز احتمال دارد که بنایی مذهبی بوده باشد و پیدا شدن وسایل نجومی در آن خود مؤیّد این نکته است. مهم تر از همه این که استودان هایی با گوش اسپ از همین کلات به دست آمده است. اما نکته ی جالب هم این است که شکل استودان ها کم کم عوض می شود و نه تنها از شکل انسانی با گوش اسپ (اسب)، خارج، بلکه تبدیل به ظرف های سفالی ساده ای می گردد که ساختن آن ها بسیار آسان تر بوده است. به این ترتیب، شاهد تحول در اعتقاد به توتم هستیم. "
* اَستودان: استخوان دان. جایگاه نگهداری استخوان.
