انسان ابتدایی و چگونگی اندیشیدن

" چگونگی اندیشیدن نیز مسئله ی شگفتی آفرین دیگری است... بسیاری از اقوام، رابطه ای میان مغز و فکر کردن نمی دیدند. مثلاً گاهی معده را محل حافظه می دانستند. فرض کنید می خواستند به یک پسر بچه افسون ِ بلندی یاد بدهند تا با خواندن آن، باغچه بهتر سبز شود؛ از آنجا که هنوز خط وجود نداشت، این پسر مجبور بود افسون را کلمه به کلمه از بَر کند و برای این که مطمئن شود معده اش خالی است، نخست روزه می گرفت. حتی ممکن بود چیزی بخورد تا استفراغ کند و کاملاً مطمئن شود چیزی داخل معده اش نیست. آن گاه کودک می توانست با خیال راحت کلماتی را که آموخته بود، به خیال خود، ته معده اش انبار کند و بعد از یادگیری، برای آنکه کلمات محکم در معده اش جا بیفتد، غذای مفصلی می خورد تا هیچ وقت آن ها را فراموش نکند. قوم دیگری گمان می کرد انسان با گلویش فکر می کند، زیرا وقتی کسی حرف می زد، می توانستند در همان نقطه تلفظ کلمات را حس کنند و اگر می خواستند بگویند مردی تصمیمش را عوض کرد، می گفتند: " گردن خود را پیچاند." "

آدمیان و سرزمین ها

تولد

" بسیاری از اقوام، شگفت زده از خود می پرسیدند کودکان قبل از تولد کجا بوده اند؟ آن ها را حاصل جفت گیری پدر و مادر نمی دیدند، بلکه عقیده داشتند پدر و مادر صرفاً برای ورود آن ها به جهان، جایی آماده می کنند. پاره ای از اقوام تصور می کردند کودک ِ تازه متولد شده، همان پدربزرگ یا پدرِ پدربزرگ است که به جهان بازگشته است، و به این نتیجه رسیدند که زندگی در این جهان و جهان دیگر چیزی مثل داشتن دو خانه است، مثلاً یک خانه ی زمستانی و یک خانه ی تابستانی. زن و مرد، قسمتی از وقت خود را روی زمین می گذراندند: به صورت کودک متولد می شدند، رشد می کردند، از کودکی به بلوغ و از بلوغ به پختگی می رسیدند، ازدواج می کردند، صاحب فرزند می شدند و بعد می مردند، به عبارت دیگر، به خانه ی دیگر خود باز می گشتند و باز روزی به زمین مراجعت می کردند. اقوامی دیگر گمان می کردند جایی که کودک از آن می آید با جایی که بعد از مرگ می رود، متفاوت است. البته کسانی هم تصور می کردند آدم ها قبل از جفت گیریِ پدر و مادر وجود نداشته اند و با جفت گیری آن ها به وجود می آیند. " 

آدمیان و سرزمین ها

بیماری

" همان طور که انسان با حیرت به تفاوت میان زنده بودن و مرده بودن، خواب و بیداری نگاه می کرد، به بیمار شدن نیز با شگفتی می نگریست... مردم در مورد علت بیماری، عقاید مختلفی پیدا کردند. شاید از شخص بیمار، کار خلافی سر زده است، یا شاید شخص خشمگینی او را جادو کرده است، یا شاید تصادفاً شاخه ی درختی را که متعلق به یکی از خدایان است، شکسته است. بدون آگاهی از چگونگی کار بدن انسان، بالاجبار می کوشیدند درباره ی علت بیمار شدن انسان و راه درمان او خیال پردازی کنند. آیا لازم بود جادوگر قبیله را پیدا کنند و چیزی به او بدهند؟ یا برای خدایی که خشمگین شده است، پیشکشی ببرند؟ آیا بیمار می بایست به گناهی اعتراف کند؟ یا دِینِ فراموش شده ای را بپردازد؟ از دیدگاه اقوام ابتدایی، بیماری مسئله ی بسیار مهمی بود و زمینه ای بود برای تفکر درباره ی موجود انسانی، درست مثل امروز. "

آدمیان و سرزمین ها

خواب و سایه

" خواب هم برای انسان شگفتی آفرین بود. مردم می دیدند خوابیدن حالتی شبیه مردن است؛ شخص خفته بی حرکت دراز می کشد و در صورتی که با او حرفی بزنند، جواب نمی دهد، اما وقتی بیدار می شود مثل قبل هنوز زنده است. از این رو پاره ای از اقوام به نظریه هایی در مورد خواب رسیدند و معتقد شدند وقتی انسان خوابیده است، روح او به سفر می رود و می گفتند رؤیاهای انسان عبارتند از ماجراهای شگفت انگیزی که روح او طی این سفر، در حالی که جسم او در خواب است، با آن رو به رو می شود...

... سایه نیز شگفتی آفرین بود. آیا با فرو کردن یک نیزه ی جادو به داخل سایه ی یک مرد، می توان به او آسیب رساند؟ فرق میان یک انسان با یک روح یا شبح در چیست؟ در این است که انسان سایه دارد، اما روح یا شبح سایه ندارد؟ بعضی از اقوام گمان می کردند که سایه، تجلی روح انسان است و گاهی با دیدن سایه های مضاعف نیمروز، گمان می کردند انسان دارای دو روح است. "

آدمیان و سرزمین ها

ظرف خون

" چیزهای بسیار زیادی است که ما امروزه به منزله ی حقیقت مسلم پذیرفته ایم و برای مان پدیده هایی عادی اند، اما انسان اولیه یا آدم های ابتدایی کمترین اطلاعی از این چیزها نداشتند. مثلاً نمی دانستند قلب چگونه مثل تلمبه خون را به سراسر بدن می رساند، و یا به خیال شان هم خطور نمی کرد که خون چگونه از قلب بیرون می آید، در بدن گردش می کند و دوباره به قلب بر می گردد. خود کلمه ای که امروزه در انگلیسی معنی رگ خونی (Vessel) می دهد و در مورد سرخ رگ و سیاه رگ، هر دو به کار می رود، یادآور زمانی است که آدم ها کوچک ترین اطلاعی از گردش خون نداشتند. این کلمه در اصل معنی "ظرف" می دهد، و به زمانی بر می گردد که تصور می کردند سرخ رگ ها و سیاه رگ های بدن، ظرف های محتوی خون هستند. "

آدمیان و سرزمین ها

خون و استخوان

" همه ی اقوامی که می شناسیم، می دانند موجودات زنده آغاز و انجامی دارند و به نحوی متولد می شوند و بعد می میرند. نیز، آدم ها مسلماً از همان آغاز پی برده بوده اند که زخم خطرناک است و چنان چه خون مدتی طولانی و آزادانه از محل بریدگی خارج شود، زندگی نیز ظاهراً به عللی از بدن خارج می شود. از این رو انواع نظریات مختلف درباره ی خون شکل گرفت و قانون های مختلفی در مورد ریختن خون یک انسان دیگر، که البته منظور همان کشتن بود، وضع شد. گاهی فقط یکی از خویشان خاص، مثلاً برادر مادر، حق ریختن خون پسری را داشت. زیرا دانش آن ها درباره ی تولد کودکان بدان حد رسیده بود که بدانند مادر و کودک خون "مشترک" دارند و احتمالاً در ادامه ی این طرز تلقی به این نتیجه می رسیدند که خون هر کسی متعلق به خانواده ی مادری اوست...

... خون به منزله ی چیزی با ارزش، مترادف با زندگی، و به منزله ی چیزی که شخص با خویشاوندان خود "شریک" است، تلقی می شد. این طرز تفکر هنوز هم در زبان ما دیده می شود، مثل زمانی که در مقایسه با خویشاوندان سببی از "خویشاوندان خونی" سخن می گوییم. و استخوان نیز درست به همان صورت، مترادف با قدرت و گاهی شجاعت تلقی می شده است. مثلاً اگر می خواستند کسی را به عمل شجاعانه ای ترغیب کنند، مردی به مرد دیگر یا زنی به مردی می گفت: " اگر استخوان داری، این کار را می کنی." * و درباره ی یک آدم ضعیف می گوییم: "تیره ی پشت ندارد."**

* "در فارسی این مفهوم را با جگر یا دل بیان می کنیم، "اگر جگرش (دلش) را داری." در ضمن مقایسه کنید با "استخوان دار"؛ "آدم استخوان داری است".

** "البته این تعابیر، تعابیر زبان انگلیسی است. "

آدمیان و سرزمین ها

انسان به مثابه موجود زنده

" درست مثل ما، انسان نخستین و انسان ابتدایی نیز به جهان زنده ی پیرامون خود پی برده بودند. در همه جا مردم می کوشیده اند علت تفاوت میان موجود زنده و سنگ را دریابند، با حیرت از خود می پرسیده اند که جویِ روان زنده است یا مرده، و همیشه با شگفتی به انسان می نگریسته اند. 

وقتی آدمیان به این نتیجه رسیدند که درخت یا رود، یا دریا، یا خورشید و ماه، به علت حرکتی که دارند، به نحوی زنده اند، گاهی گمان می کردند این چیزها محل سکونت ارواح یا خدایان نرینه و یا خدایان مادینه اند. بعضی اقوام گمان می کردند درختان جایگاه ارواح اند و چنان چه کسی بخواهد درختی را ببُرد، باید با ارواح مؤدبانه رفتار کند. با همین طرز تلقی، بعضی از اقوام به این نتیجه رسیدند که همه ی پرندگان و همه ی جانوران با همه ی آدم ها متفاوتند، اما اقوام دیگری تصور می کردند که فقط بعضی از پرندگان و بعضی از جانوران با آدم ها تفاوت دارند. از این رو چنان چه مردی در ضمن شکار به پرنده ی خاصی بر می خورد که با نگاهی هوشیارتر از پرندگان دیگر به او نگاه می کرد، ممکن بود به این فکر بیفتد که این پرنده یکی از نیاکان او است، یا این پرنده روحی است که زمانی انسان بوده است و یا این که روزی دوباره به شکل انسان درخواهد آمد. حتی امروز، با توجه به علاقه ای که گربه یا سگ مان به ما نشان می دهد، این جانوران را بیشتر به چشم انسان نگاه می کنیم تا به چشم سگ و گربه ی واقعی. "

آدمیان و سرزمین ها

آغاز تمدن

" به نظر می رسد تمدن با مفهوم امروزی آن حدود پنج هزار سال قبل آغاز شده است. امروزه برای به دست آوردن تصویری از تمدن های اولیه، مجبوریم شهرهای مدفون را از زیر خاک بیرون بکشیم و تقریبا به طور کامل به نتایج این حفاری ها متکی باشیم."

آدمیان و سرزمین ها

اقوام ابتدایی و قانون

" وقتی مردم ِ بیشتری دور هم جمع شدند و با هم زیستند، لازم بود روش هایی ابداع کنند تا در سایه ی آن به زندگی خود نظم و ترتیب داده، یکدیگر را نکشند یا اموال یکدیگر را ندزدند و برای تولید چیزهای مورد نیاز خود به صورتِ جمعی عمل کنند. 

زندگی دسته جمعی، آن هم با تعداد زیادی انسان، نیاز به اختراعات جدید و بسیار داشت. شکلی از حکومت باید برقرار می شد و برای کنترل مردمی که با هم بیگانه بودند، قانون لازم بود. می بایست تقسیم کار صورت گیرد. عده ای غذا تولید کنند، عده ای سوخت جمع کنند، عده ای مواد لازم برای تهیه ی پوشاک یا ابزار ِ کار یا اسلحه را بسازند و عده ای به حمل و نقل اشیاء بپردازند. به بازار احتیاج داشتند تا بتوانند با هم داد و ستد کنند، برای مبادله نیز به نوعی پول نیازمند بودند. 

همه ی این ابداعات، حتی زمانی که احتیاج چندانی به آن ها احساس نمی شد، به دست اقوامی که در گروه های کوچک تر زندگی می کردند صورت گرفته بود...

...اما زمانی که به جای زندگی در قبایل و دهکده های کوچک، مردم اندک اندک در شهرهای بزرگ ساکن شدند، می بایست همه ی این اختراعات ِ جداگانه را یک جا جمع کنند. در این جواع بزرگ، خط اختراع می شود که مرحله ی بزرگ دیگری در تاریخ بشریت است. " 

آدمیان و سرزمین ها

پوشاک اولیه انسان

" انسان های اولیه را باید بدون پوشاک و عریان مجسم کنیم. آن ها برای محافظت سر و بدن خود، تنها به موی بیشتر ِ سر و بدن خود متکی بودند. پوشاک اولیه ی انسان را شاید نتوان پوشاک نامید، پوشاک آن ها بیشتر به صورت جواهرات و زینت آلات بوده است، مثلاً پر پرندگان را در موهای خود فرو می کرده اند، یا به گردن خود صدف می آویخته اند، یا بازوبندهایی از علف به بازوی خود می بسته اند که با انها استخوان و پر را محکم سر جای خود نگه می داشته اند...

کسی نمی داند اولین لباس های انسان از چه چیز ساخته می شده است، زیرا لباس، برخلاف زینت های صدفی و استخوانی، می پوسد و اثری از خود باقی نمی گذارد. از شواهدی که ازداقوام موجود در دست داریم، می دانیم از پوست درخت، لباس تهیه می کنند. به این ترتیب که پوست درخت را چنان می کوبند تا نرم و قابل انعطاف شود. یا برای استحکام بیشتر، لایه های پوست درخت را روی هم می چسبانند. همچنین می دانیم برگ درخت را پاره می کنند و به صورت نوارهای باریک در می آورند، یا این که می دانیم چگونه پوست جانوران را به صورت لباس در می آورند. بعد به نخستین روش های بافندگی بر می خوریم - تورهایی که درون آنها پَر تعبیه کرده اند یا بوریاهایی که از نوارهای باریک برگ ساخته اند. و زمانی که انسان آموخت با تابیدن الیاف، نخ بسازد، امکان بافتن پارچه ی واقعی نیز به وجود آمد." 

آدمیان و سرزمین ها