نخستین طلیعه ی نوروز و یادمان سیاوش در میان زرتشتیان بخارا

" سرود کین ِ سیاوش، مراسم تعزیه و نوحه خوانی و سوگواری برای سیاوش بوده است که هر ساله در روز یادمان و رخداد این حادثه، یعنی کشته شدن سیاوش برگزار می شده است و در اغلب شهرهای ماوراء النهر، چنین مراسمی برگزار می شد و سوگواران در مجالسی که به این سبب برپا می شد، نوحه خوانی را با همسرایی و هم آوایی برگزار می کردند و در دسته ها و هیئت ها، با درفش ها و پرچم ها و شبیه سازی ها، و عَلَم و کُتَل و عماری به مقصد کشتن گاه سیاوش حرکت می کردند. مدارک و اسناد به دست آمده نشانگر آن است که برخی از سوگواران، از اندام های خود با زنش، به یاد خون سیاوش، خون روان می کرده اند. این مراسم چندین روز ادامه می یافت و رسم اهدای نذور به یاد آن جوان ِ شهید و اطعام سوگواران رایج بود. نیز تصاویری باستانی از این مراسم یافت شده است. شبیه شاهزاده سیاوش را در یک عماری و جایگاه ویژه که با شکوه می ساختند قرار داده و حرکت می دادند. هیأت نوازندگان، در کنار این تخت روان می نواختند و مشایعان و سوگواران، از زنان و مردان، خود را می کوفتند و نوحه خوانی می کردند. "

جشن های آب

سیاوشان ها

" آثار آئین سیاوش در گوشه و کنار ایران به شکل های مختلف باقی مانده است. ظاهراً در ایران، از زمان های بسیار کهن  رسم بوده است که آئین ها را در جاهای ویژه ای بگیرند، مخصوصاً وقتی آئینی بر می افتاد یا در راه برگزاری آن مشکلی و مانعی پدید می آمده است، مردم، محل ویژه ای، مخصوصاً روستایی را برای آن بر می گزیدند و مراسم را در آنجا برپا می داشتند. شواهد این واقعیت در تاریخ ایران فراوان است...

... در طول تاریخ تا امروز، نام شمار قابل توجهی از روستاهای ایران با آئین های کهن، از جمله سیاوشان ارتباط دارد.. کهنه ترین اثری که از روستایی به نام سیاوشان نام می برد، تاریخ قم است. این کتاب از روستای سیاوشان نزدیک ازدورقان نام می برد.. در مسالک و ممالک اصطخری هم از سیاوشان هرات نام رفته است...

... در آثار تاریخی تنها از سیاوشان های مهم و یا به تصادف از برخی از آن ها سخن رفته است. بی شک عده ی زیادی از سیاوشان ها در طول تاریخ نام عوض کرده اند اما هنوز چندتایی باقی هستند، از جمله روستای سیاوشان در جنوب آشتیان که عده ای در تهران و جاهای دیگر با نام خانوادگی امیری سیاوشانی منسوب به آنجا هستند. 

بالاخره باید از مسجد سیاوشان نام برد، در محله ی سنگ سیاه شیراز در نزدیکی دروازه کازرون. سنگ سیاه، نام سنگ گور سیبویه ی فارسی، زبان شناس مشهور ایرانی است که محله به نام سنگ سیاه گورش مشهور و مسجد سیاوشان، کنار و رو به روی آن است. به احتمال بسار قوی مراسم سیاوشان را صرفاً در این مسجد می گرفته اند، بنابراین آئین سیاوشان چنان در شیراز رایج بوده است که ناچار بوده اند مسجدی را وقف آن کنند. 

در فرهنگ های جغرافیایی، تعداد زیادی روستا به نام های سیاوش آباد، سیاوش کلا، سیاوش وجود دارد. نام عده ای از آنها بی تردید به یحیی آباد عوض شده است..

.. همچنین به احتمال زیاد، آیین سیاوشان بیش از هرجا در خراسان رواج داشته و نام تعداد زیادی روستا با نام یحیی آباد در اطراف نیشابور، سبزوار و جاهای دیگر یادآور آن است. تعداد این روستاها زیاد است. طبیعی است بعد از اسلام، نام سیاوش به بدیل اسلامی آن یحیی تغییر کند. 

این شواهد نشان می دهد که تا همین اواخر و احتمالاً تا دوره ی قاجار، آئین سیاوشان در عده ای از روستاهای کشور و حتی در شهر شیراز برگزار می شده است. به نظر می آید با پیشرفت تشیع در ایران، کم کم تاسوعا و عاشورا نه تنها جای سیاوشان، بلکه مقدار زیادی از مراسم آن را گرفت. "

سیاوشان

پیر ِ شالیار و سیاوشان

" آثاری از اسطوره ی سیاوش در مراسم پیر شالیار (شهریار) ِ کردستان (اورامان تخت) باقی مانده است. این نشانه ها بسیار جسته گریخته و سطحی است و تنها نام ها* راهنمای ما است.

بر اساس اعتقادهای اورامان تخت، دو پیر شالیار وجود داشته اند، یکی پسر جاماسپ از پیروان زردشت که او را از پیشوایان آئین زردشتی و مبلغ آن در اورامان می شمارند. این پیر درباره ی مذهب زردشتی کتاب نوشته که به "معرفت پیر شالیار" معروف است. در ادبیات کردی اورامی، اشعاری درباره ی این پیر و کتاب او که در حدّ اوستا اهمیت داشته وجود دارد. 

اما پیر شالیاری که یادبود جشن عروسی او هرساله در دهم و یازدهم بهمن ماه در اورامان تخت برگزار می شود، پیر شالیار دوم است که به روایت اهالی اورامان تخت در قرن پنجم هجری می زیسته و در سال ۴۸۰ پیامبر اسلام را به خواب دیده است و فردای آن روز اسلام آورده، نام خود را به مصطفی پسر خداداد تغییر داده و در معرفت پیر شالیار دست برده و قسمت هایی را که با اسلام همسویی نداشته حذف کرده است. هرچند مراسمی که برای پیر شالیار گرفته می شود، به شدت یادآور آئین های دین مهر است، اما بخشی از آن با اسطوره ی سیاوش گره خورده است...

...سالانه جشن سالگرد عروسی پیر شالیار در بهمن ماه تکرار می شود، اما از آنجا که جمخانه یا خانقاه محل انجام مراسم گور است و زنان حق ورود به آن را ندارند و از آنجا که شهریار از القاب مهر است، روشن است که مراسمی آئینی و متعلق به دین مهر است که با عناصر دیگری از جمله گوشه ای از اسطوره ی سیاوش گره خورده است. احتمال دارد که آئین سیاوش و آئین مهر، مجموعاً در مراسم پیر شالیار خلاصه شده و رنگ و روی اسلامی یافته باشد. در سیاوشان های آسیای مرکزی، مهر هم وجود دارد." 

* در داستان پیر شالیار(شهریار) ِ دوم، بخارا و شخصی به نام شالیار سیاو(شهریار سیاه) نقش ویژه دارند و همین اسامی برای یادآوری سیاوش کافی است. "در کردی عزا و عزای سیاوش را "سوسیا" یا "سوسیاو" می گویند. " 

سیاوشان

سیاوشان و سوگ آیین های لُری

" آئین سوگ را در بخشی از ایران، چَمَر* (čamar) می گفته اند که اکنون تنها به بخش های کوچکی از لرستان محدود شده است. هم تأثیر انقلاب و اسلام و هم از هم پاشیدگی نظام های ایلی و تغییر الگوی زندگی، سخت در آن   تأثیر گذاشته است... 

... آهنگ ویژه ی این آئین، چَمَریونه نامیده می شود. چمر شعر ویژه ی خود هم دارد. البته چنین مراسمی برای خانواده های کم درآمد گرفته نمی شود، زیرا آنان از عهده ی مخارج آن بر نمی آیند. آئین مخصوصاً برای بزرگان ایل و جوانانی گرفته می شود که خانواده ی آن ها توانایی داشته باشند. 

مضامین ِ اشعار ِ چمر، ستایش در گذشته، توصیف قد و بالای او، سیمای او، مردانگی و توانایی های او، اسپ او، اسپ تاختن او، تیر انداختن و از این گونه مطالب است. توصیف جوانان سوزناک تر و بیشتر مربوط به زیبایی، رعنایی و ناکامی است. اغلب چمر در جای ویژه ای به نام چمرگه (čamarga) انجام می گیرد...

... همه ی این ها شواهد و نشانه های عمق وسعت تأثیر سوگ آئین سیاوش در ایران است که پس از چند هزاره و ظهور چند دین، همچنان باقی مانده است. "

* این مراسم به این شکل است که میت را پس از شستن و کفن کردن در بین شاخه‌های سبز بید می‌پیچند و آن را به همین صورت کنار گورش که معمولاً گورستانی در نزدیکی چشمه‌است می‌گذارند. سپس اسب سیاهی را که یالش به پهلو شانه شده‌است را از دور به گور و میت نزدیک می‌کنند. در این هنگام مردان و به‌ویژه زنان به شیون و زاری و مو فشانی می‌پردازند. هنگامی که اسب را آرام‌آرام می‌برند شیون و زاری شدت می‌گیرد.

سیاوشان

سیاوش در بین عشایر

" سیاوشان را عشایر ایران هم می گرفتند. اطلاعات اساسی ما درباره ی کردها و قشقائی ها است. یک روایت قشقائی گویای پیکره ی اصلی همان چیزی است که در بین مردم شهرها تعزیه ی سیاوش نامیده می شود و بازمانده ی ناقص یا تحول یافته ای از سیاوشان کهن است. 

سیاوشان ِ عشایر فارس، تا حدود انقلاب (۱۳۵۷) در جشن ها و عیدها، هنگامی که عده ی زیادی در چادرها به گرد هم می آمدند، اجرا می شد. بر طبق روایت یک زن و شوهر قشقائی، در سال ۱۳۵۵ سیاوشان بیش از آن که حالت تعزیه داشته باشد، وضع یک نمایش را داشته و در واقع از تعزیه های نمایشی بوده است. 

در این که قشقائی ها از شمال ایران به فارس آمده اند، تردیدی نیست. احتمالاً اکثریت آنان از شرق ِ دریای خزر و اقلیتی مشخصاً از قفقاز آمده اند و ممکن است سیاوشان را یا در فارس یاد گرفته باشند یا دسته ای که از شمالوِ شرق ایران آمده اند، آن را از مردم بومی ِ شمال شرق ایران گرفته باشند یا اساساً خود جزو ایرانیانی (سکاهائی) باشند که سیاوش را در روزگاری یکی از خدایان می شمرده اند و سوگ این خدای گیاهی را با آنچه در فارسی دیده اند یا اصولاً با تعزیه ی سیاوش در هم کرده اند. "

سیاوشان

حجله گذاشتن و سیاوشان

" آن چه بیشتر به مراسم سیاوشان می ماند، اگرچه جزو تعزیه هم هست، حجله گذاشتن برای درگذشتگان و به ویژه جوانان در ایران است. حجله چیزی جز نماد یک اتاق چادر مانند یا همان کوشک ِ آراسته نیست، به طوری که می توان آن را همان تابوت سیاوش تصور کرد. بدیهی است با تحول ِ معماری، حجله های ایران به بناهای مقدس ِ اواخر ِ دوره ی قاجار با آینه کاری فراوان شباهت یافته است. حجله به ویژه از آن جهت اهمیت دارد که برای جوانان (در تعزیه برای قاسم) ترتیب داده می شود، به طوری که می توان آن را نماد جوانمرگی گرفت، اما شکل و شمایل و آرایش آن، یادآور تابوت سیاوشانی است. "

مطالب مرتبط: سیاوشان و نخل بندی و نخل گردانی. استحاله ی تابوت سیاوش به نخل. نمادشناسی شال ها و پارچه های روی نخل.

سیاوشان

نماد شناسی شال ها و پارچه های روی نخل

" شالها و پارچه های معمولاً بلندی که به نخل می آویزند و حتی یکی را گاه در جلوی آن کاملاً می پیچند و لوله می کنند و از سر تا پای نخل می بندند، می تواند نمادی از مار باشد، که در فرهنگ ما نه تنها نگهبان زندگی، بلکه نگهبان خدای نباتی است که در چند فرهنگ دیگر هم دیده می شود. "

مطالب مرتبط: سیاوشان و نخل بندی و نخل گردانی. استحاله ی تابوت سیاوش به نخل. حجله گذاشتن و سیاوشان

سیاوشان

استحاله ی تابوت سیاوش به نخل

" استحاله ی تابوت سیاوش به نخل، بدون شک طیّ یک روند طولانی و با آمیختن چند باور به هم صورت گرفته است. در این کار، باور داشتن خدای گیاهی و درخت زندگی (مقدس) که در بخش بزرگی از غرب آسیا معمولاً سرو است، با هم، تأثیر اساسی داشته است. در واقع خدای گیاهی و درخت مقدس با هم در تندیسه ی نخل گرد آمده و یکی شده اند، به همین دلیل نخل از نظر ساخت و شکل، ترکیبی هم از درخت ِ سرو و هم تابوت سیاوش است. کهنسالان ِ کاشان می گویند تا حدود سال ۱۳۰۰ هجری خورشیدی، اسپی پیشاپیش نخل حرکت داده می شد. این اسب همان است که در همه ی آیین ها و رسم های منتأثر از سیاوشان وجود دارد. به این ترتیب روشن می شود که اساس آئین نخل گردانی، همان سیاوشان است و از آن جا که نزدیکی خدای گیاهی با درخت مقدس، امری محقق در زمینه ی اساطیر است، این ترکیب به نظر منطقی می آید...

... راز آراستن نخل به انواع پارچه، شال، ترمه، آینه و امثال آن در همین جنبه ی درخت مقدس بودن آن است و شکل اتاق مانند آن، یادآور تابوت سیاوش. چیز دیگری که می تواند این دو را ترکیب کند، اعتقادی معروف است به زائیده شدن خدایان از درخت. در واقع سیاوش فرزند ِ نخل است. نزدیک ترین باور در این زمینه به فرهنگ ما، زائیده شدن مهر در آب و بر روی گُل لوتوس است. همچنان که در فرهنگ های دیگر، خدا از درخت زاده می شود، در آئین مهر، او را بر روی لوتوس می یابیم...

... از آنجا که درخت می تواند نماد کیهان باشد و سرو هم به دلیل طول عمر، هم ارتفاع و هم به دلیل محترم بودنش در آئین های کهن ِ ایران، از جمله آئین زردشت، درختی اثیری و آرمانی جلوه می کند، شایسته ترین  گیاهی بوده است که می توانسته است با خدای تباتی پیوند بخورد و پیکری یگانه بیابد. "

مطالب مرتبط: سیاوشان و نخل بندی و نخل گردانی. نمادشناسی شال ها و پارچه های روی نخل. حجله گذاشتن و سیاوشان

سیاوشان

سیاوشان و نخل بندی و نخل گردانی

" نخل گردانی یکی از آداب مشهور عزاداری برای امام سوم شیعیان در ایران است که به طور عمده در شهرهای مرکزی ایران، یزد، نائین، کاشان و شهرها و شهرک ها و حتی برخی روستاهای مناطق کویری گرفته می شود. نخل عبارت است از اطاق کوچکی که مقطع عمودی دو طرف آن شبیه یک سرو است و از چوب و دیواره هایی شبکه دار ساخته می شود. نخل را با انواع پارچه، شال و ترمه می آرایند و در روزهای عزا مخصوصاً عاشورا، آن را طی آدابی بر دوش می کشند و همراه عزاداران در شهر می گردانند و در پایان مراسم، به جای اولش که معمولاً تکیه ای است بر می گردانند. 

شواهدی آشکار و پنهان در نخل گردانی وجود دارد که نشان می دهد ادامه ی سیاوشان های بسیار کهن است. در بررسی مراسم سیاوشان بر دیواری از کاخ پنجکند، سوگواران اتاقی چادر مانند را که پیکر سیاوش و سه تن از عزاداران در آن است، بر دوش می کشند. اتاق دارای پنجره هایی است که پیکر سیاوش و عزاداران از آن ها پیداست. شکل شبکه دار ِ نخل و وجود پنجره های کوچک فراوان در آن، یادآور همان اتاق چادر مانند است. 

معمولاً یک یا دو تن بر بالای نخل می روند و عزاداران آنان را هم با نخل به دوش می برند و چه بسا اتفاق افتاده است که اینگونه افراد در هنگام حرکت ِ نخل از بالا پرت شده، زخمی و یا حتی کشته شده اند؛ ظاهراً این ها برای هدایت نخل به بالای آن می روند، اما با سیاوش یا سوگمندان کنار او، در نقاشی پنجکند، قابل مقایسه اند، آن ها همان عزاداران داخل اتاق ِ چادر مانند (بگوییم تابوت) ِ سیاوش اند. "

مطالب مرتبط: استحاله ی تابوت سیاوش به نخل. نمادشناسی شال ها و پارچه های روی نخل. حجله گذاشتن و سیاوشان

سیاوشان

تعزیه و سرودهای سوگ

" سرودهای سوگ که در سیاوشان خوانده می شده، شباهت زیادی با اشعاری دارد که برای امام سوم شیعیان خوانده می شود. در سوگ سیاوش، عزاداری بادخوان، به توصیف ِ قامت، زیبایی، دلیری، اسپ و دیگر امتیازات سیاوش می پرداخت. و ملاحظه می شود که چنین توصیف هایی نه تنها برای امام سوم، بلکه برادر او "ماه بی هاشم" هم دیده می شود. "

مطالب مرتبط: سیاوشان و تعزیه. تعزیه و سیاه پوشی. تعزیه، آمدن اسپ و شیون و مویه کردن. سیاوشان و مراسم عزاداری پس از اسلام 

سیاوشان